Managementconferentie 4 november 2025

De ministeries van Justitie en Veiligheid en Asiel en Migratie staan voor grote uitdagingen, met die  woorden begon dagvoorzitter Elif Borucu de bijeenkomst. Wie ’s avonds naar het 20.00 Journaal kijkt komt steevast een of twee onderwerpen tegen die direct effect hebben op het dagelijks werk binnen onze ministeries. Werken binnen JenV en AenM betekent meebewegen in een snel veranderende wereld en in een complex krachtenveld. Ga daar als leidinggevende maar aan staan. Hoe bepaal je je koers? Hoe maak je de juiste beslissingen? Maar ook: hoe blijf je daarbij trouw aan jezelf? Die vragen vormden de rode draad van een inspirerende conferentie.

Deel je vragen, deel je zorgen

Anneke van Dijk, secretaris-generaal van het ministerie van Justitie en Veiligheid, ging in haar openingswoord in op de politieke wisselvalligheid van de afgelopen tijd. Deze zomer werd zij geconfronteerd met een recordaantal wisselingen van bewindslieden. Een ongekende situatie. Toch zag zij binnen de ministeries een groot aanpassingsvermogen. ‘Het is mooi om te zien hoe iedereen weet wat hij of zij moet doen. Niemand begint in een nieuwe wereld. We kunnen snel beslissingen nemen en dan gaan we met z’n allen door. Dat vergt creativiteit en veerkracht.’ Maar gemakkelijk is het werk allerminst. Ze spreekt dan ook haar hoop uit voor politieke stabiliteit de komende jaren, want uitdagende thema’s zijn er genoeg. Haar advies aan haar collega’s is: blijf onderdeel van een team. ‘Het werk als leidinggevende kan soms eenzaam voelen. Maar dat is niet nodig. Deel je vragen, deel je zorgen. Wees niet bang om te zeggen: ik weet dit niet of ik kom er niet uit. Dan krijg je de hulp die je nodig hebt. Je geeft de ander de kans om jou te helpen. En dat doen we graag.’ Ze sluit af met een positieve blik op de toekomst. ‘Het mooie van werken bij het Rijk is dat je veel kansen krijgt. Je krijgt de ruimte om initiatief te nemen, uiteraard rekening houdend met de kaders waar binnen we opereren. Over die ruimte en die kaders gaan we het hebben vandaag.’

Verbinden door kwetsbaarheid

Hoe blijf je als leidinggevende stevig én menselijk in een complexe wereld waarin er geen eenvoudige oplossingen zijn? Om die vraag te beantwoorden werd er tijdens de Managementconferentie ingezoomd en uitgezoomd. Inzoomen gebeurde met het verhaal van Job van Woensel, kinderarts en hoofd van de afdeling Intensive Care Kinderen van het Emma Kinderziekenhuis in Amsterdam. Een verhaal uit een ander vakgebied gaf een inspirerende kijk op leiderschap. In de wereld van Van Woensel gaat het over overleven, maar ook over de kwaliteit van (over) leven. En dan hebben we het over de meest kwetsbaren: kinderen. Intensive Care betekent natuurlijk heel vaak crisis. Kinderen worden via kunstmatige toepassingen in leven gehouden om te kunnen herstellen van een kritieke ziekte. Fouten kunnen letterlijk fataal zijn. Een ijzersterk team kan omgaan met die druk. ‘We bespreken continu welk effect gebeurtenissen en beslissingen op iemand persoonlijk in ons team heeft’, vertelt Van Woensel. ‘Dat hebben we nodig in dit werk. Ook fouten en bijna-fouten bespreken we en leggen we voor aan een onafhankelijke partij. Blame free. We moeten open en transparant durven zijn over wat er niet goed gaat. Alleen dan kunnen we verbeteren.’

Van Woensel had lange tijd het gevoel als hoofd van de afdeling altijd sterk te moeten zijn; de stabiele factor. Als kinderarts moet ik soms het allerergste nieuws brengen dat er bestaat: vertellen dat een kind is overleden. In een specifiek geval - een kerngezond meisje van 5 jaar overleed binnen twee dagen aan een hersenontsteking - kon ik dat niet meer aan. Ik brak in het bijzijn van mijn collega’s. Ik schrok daarvan, maar achteraf was dit ook een doorbraak in mijn idee over leidinggeven. Juist die kwetsbaarheid was helend en bracht bewegingsruimte en verbinding in mijn team. Kwetsbaarheid maakt je krachtig, zeker als het wordt gedeeld.’

Transitie van tijdperk

Van dit persoonlijke verhaal was het een grote stap naar de keynote van Monika Sie, Algemeen Directeur van Instituut Clingendael. Zij zoomde uit door in hoog tempo duiding te geven op de geopolitieke verschuivingen. Haar hoofdboodschap: We zitten in een transitie van tijdperk, wat de Duitsers zo mooi Zeitenwende noemen. En dat betekent dat de kaders kantelen, zowel in de wereld als binnen Westerse samenlevingen zelf. In haar ‘buiten-naar-binnen-perspectief’ nam ze het publiek eerst mee in de verandering van hyperglobalisering naar geopolitiek in de wereld. ‘Het Westen – met landen als Nederland voorop – heeft de afgelopen decennia vooral geïnvesteerd in internationaal recht, economische efficiëntie en individualisme. Terwijl in een geopolitieke wereldcontext, uitkomsten worden bepaald door machtspolitiek, territoriale politiek en collectieve identiteitspolitiek. China bijvoorbeeld, vertelt het volk constant het verhaal: kijk hoe we samen hebben geleden, kijk hoe we het koloniale juk van ons hebben afgeschud en kijk hoe we samen voorspoed realiseren. Die gezamenlijke identiteit zorgt ervoor dat mensen offers willen brengen, en dat geeft het collectief handelingsvermogen. Nu de tendens is, minder globalisering en afbakening van gemeenschappen, moet het Westen het narratief aanpassen: waar komen wij vandaan, waar staan wij voor, en waar willen wij heen?’

Weimarmoment

De kanteling binnen Westerse samenlevingen, inclusief Nederland, duidt Monika Sie als volgt. ‘In alle Westerse samenlevingen heerst een maatschappelijk pessimisme over hoe de wereld de samenleving binnenkomt. “Met mij gaat het goed, maar met ons gaat het de verkeerde kant op”. Dat wordt declinisme als mensen niet alleen het gevoel hebben dat alles dat van waarde is neer gaat, maar dat politici daar niets aan willen doen, omdat zij andere belangen hebben. Het is dit declinisme dat Westerse samenlevingen vatbaar maakt voor populisme, want als er dan een politicus opstaat die zegt I feel your pain en ik ga hier wel iets aan doen, dan voelen mensen zich gehoord en vertegenwoordigd. Door de grote zorgen over internationale ontwikkelingen is een nieuwe breuklijn ontstaan naast de sociaal-economische links-rechts breuklijn, van globalisten versus nationalisten. Toen als gevolg van de grootschalige inval door Rusland in Oekraïne de gasprijs en inflatie sterk toenamen, werden mensen ook nog pessimistisch over hun persoonlijke bestaanszekerheid. Die combinatie van maatschappelijk en persoonlijk pessimisme is eigenlijk niet meer voorgekomen sinds de jaren dertig van de vorige eeuw. Het Weimarmoment. Democratie gaat over luisteren en leiden. We staan op een keerpunt. Het is de vraag welke politieke krachten luisteren naar de verzuchting naar gemeenschapsafbakening en persoonlijke bestaanszekerheid, en waar zij de samenleving heen leiden. Na jarenlange polarisatie zien we dat Nederland één wordt in het verlangen naar veiligheid, dat biedt aanknopingspunten voor een breed gedragen narratief. Dit is het kantelende maatschappelijk-politieke speelveld waarbinnen ook ambtenaren zich moeten bewegen. En ook ambtenaren kunnen bijdragen aan luisterbereidheid en positieve narratieven die mensen raken en binden.’

Verantwoordelijkheid nemen en lef tonen

Het verhaal van de volgende keynote speaker, Peter van Uhm, Generaal buitendienst, sluit treffend aan op de verhalen van zijn voorgangers. Als voormalig Commandant der Strijdkrachten heeft hij ervaren hoe belangrijk het is om te blijven handelen vanuit een sterk innerlijk moreel kompas. Zijn verhaal gaat over verantwoordelijkheid nemen en lef tonen, maar vooral over keuzes maken, ook als dat moeilijk, of zelfs pijnlijk is. Moeilijke keuzes heeft van Uhm altijd moeten maken, of het nu was tijdens zijn eerste oefenmissie als luitenant, of tijdens het politieke gevecht om behoud van manschappen in zijn tijd als commandant. Hij zegt hierover het volgende. ‘Je hebt altijd een keuze, ook als je niets doet, maak je een keuze. En die laatste is vaak niet de beste. Om de juiste keuzes te maken heb je vertrouwen nodig van je collega’s en van je organisatie. Vertrouwen krijg je door niet alleen je hand uit te steken, maar ook je nek uit te steken.’

De moeilijkste keuze uit zijn loopbaan maakte Van Uhm na een intens tragische persoonlijke gebeurtenis. Tijdens zijn eerste dag als Commandant der Strijdkrachten kreeg hij te horen dat zijn zoon, Dennis van Uhm, en soldaat Mark Schouwink waren omgekomen tijdens een missie in Uruzgan, Afghanistan. Terwijl hij een groot verdriet moest verwerken, rees in de media de vraag of Van Uhm aan kon blijven als Commandant der Strijdkrachten. Die vraag maakte hem eerst woedend, toen strijdbaar. Hij nam het besluit aan te blijven als commandant. ‘Het is een besluit waar ik geen dag spijt van heb gehad. Ik onderstreepte daarmee het belang van onze missie in Afghanistan en het feit dat Dennis en Mark niet voor niets zijn gestorven. Dat heeft mij, mijn familie, maar ook de manschappen die op missie waren goed gedaan.’

Z ≠ B ≠ G

Hoe weet je of je de juiste keuzes maakt? Daar heeft van Uhm een kort en een lang antwoord op. Het korte antwoord: bedenk of je jezelf in de spiegel kunt blijven aankijken. Wat ook helpt, maar dat is iets ingewikkelder is “de wet van Van Uhm”. Die luidt: Z ≠ B ≠ G, oftewel, zien is nog niet begrijpen, begrijpen is nog niet goed vinden. ‘Wat ik daarmee wil zeggen is: oordeel niet te snel, neem weloverwogen besluiten. We denken snel dat we alles weten, maar dat is niet zo. Stel áltijd vragen, probeer de situatie van alle kanten te belichten, voordat je er iets van vindt. Als je het begrijpt, wil dat nog niet zeggen dat je het goed moet vinden, neem altijd je eigen morele kompas mee in je besluit.’

Verandering van spelregels

Kutsal Yesilkagit, hoogleraar Bestuurskunde aan de Universiteit Leiden, verzorgt de laatste keynote van de dag. Zijn betoog brengt inspiratie vanuit een wetenschappelijk perspectief, maar is tegelijkertijd een waarschuwing. ‘Onze democratie is in verval’, stelt Yesilkagit. ‘Wereldwijd staan democratieën onder druk. In 2005 viel 45 procent van de landen van de wereld nog in de categorie liberale democratie, dat percentage is in 2024 gedaald naar 29 procent. Wat maakt een democratie een volwaardige democratie? Een democratische rechtstaat kent drie belangrijke pijlers: gekozen volksvertegenwoordigers, onafhankelijke rechtspraak en wetenschappelijke instituties. In steeds meer landen begint er met name aan de laatste twee gemorreld te worden. Rechters die het niet eens zijn met de dominante politieke partij worden vervangen, de expertise van wetenschappelijke instanties wordt in twijfel getrokken. Ook in Nederland zijn er politici die het gezag van de rechtspraak en de wetenschap ter discussie stellen. Dat betekent dat de spelregels worden veranderd. Dat is iets waar je je als rijksambtenaar van bewust moet zijn. Er vindt een verandering plaats en die verandering beweegt die kant op. Hoe verhoudt zich dat tot jouw normen en waarden en tot jouw rol als rijksambtenaar? Kun je als ambtenaar nog wel neutraal zijn en loyaal naar de politiek? Als ambtenaar ben je immers ook een pilaar van de rechtstaat. Vraagt deze tijdsgeest wellicht om herbezinning van het ambtelijk kompas?’  Als je het aan Yesilkagit zelf vraagt: ‘Deze tijd vraagt om rechtstatelijk leiderschap, juist nu wetgeving en beleid onder druk staan door de politieke verschuivingen.’

Koerskaart

Met die ‘knuppel in het hoenderhok’ konden deelnemers het interactieve gedeelte van de managementconferentie in. De JenV Academie – die eerder verantwoordelijk was voor de Koerskaart Sociale Veiligheid – vroeg de aanwezige leidinggevenden in groepjes mee te denken over input voor een nieuwe Koerskaart rondom ambtelijk vakmanschap en de nieuwe ambtseed. Een herhaling van succes. Tijdens de vorige Managementconferentie in 2023 leverden de deelnemers input voor de Koerstkaart Sociale Veiligheid, die nadien meer dan 3.000 keer werd besteld bij de JenV Academie. De verwachtingen voor de opvolger zijn dus hooggespannen. De nieuwe Koerskaart, waarin de input van deze managementconferentie wordt verwerkt, wordt begin 2026 verwacht.